سل کانتر ((cell counter از دو واژه cell (سلول) و counter (شمارش) تشکیل شده است. یکی از شاخص های سلامت در انسان، طبیعی بودن تعداد و ابعاد سلول های خونی است. بنابر این، بررسی سلول

های خونی می تواند عامل مهمی در تشخیص بیماری ها باشد.

در گذشته از روش های دستی جهت شمارش سلول های خونی استفاده می شد، اما به دلیل آنکه این روش ها بسیار وقت گیر و از دقت کمی برخوردار و مستعد خطاهای متعددی است، محققان پس از سال ها تلاش توانستند دستگاه های شمارنده سلول های خونی را عرضه کنند. وظیفه اصلی این دستگاه ها، تهیه گزارش سریع و دقیق به روشی ساده از پارامترهای اصلی خون است.

موارد استفاده از سل کانتر (آنالایزر هماتولوژی)
به طور کلی دستگاه های سل کانتر یکی از پرکاربرد ترین و اصلی ترین تجهیزات آزمایشگاهی است. این دستگاه ها تعداد گلبول های قرمز (RBC)، گلبول های سفید (WBC) و پلاکت ها را اندازه گیری می کنند و قابلیت ارزیابی هموگلوبین، هماتوکریت MCHC، MCH، MCV، مورفولوژی گلبول های قرمز و شمارش افتراقی سلول های سفید را هم دارند. این دستگاه ها امروزه به صورت گسترده ای در جهان مورد استفاده قرار می گیرد. استفاده از این آنالیزرهای هماتولوژی مزایایی چون افزایش دقت و سرعت کار، افزایش صحت نتایج، کاهش خطاهای کاربری و کاهش هزینه ها را در پی دارد.

روش های اندازه گیری و شمارش سلول ها در سل کانتر
تحلیلگرهای هماتولوژی در نخستین مرحله تکاملی خود عمدتاً بر پایه پیشرفت هایی که در زمینه الکترونیک و نور حاصل شده بود، طراحی شدند. شناخته شده ترین مثال این مورد به سال ۱۹۵۰ بر میگردد، یعنی زمانی که والاس کولتر، اصل «امپدانس الکتریکی» را در نخستین شمارش گر سلول های خونی بهکار گرفت. کولتر روش جدیدی را جهت شمارش پارتیکل های فلزی موجود در یک سوسپانسیون ابداع کرد و سپس این فن آوری را جهت شمارش سوسپانسیون سلول های خونی به کار برد. این عمل در واقع نقطه عطفی در اتوماسیون (خودکار شدن) آزمون های هماتولوژی به شمار می رود، در نتیجه به تدریج در دستگاههای شمارنده، فنآوریهای دیگری نظیر پراکنش نور، رادیوفرکانس و فلوئورسانس بهکار گرفته شد.
در گذشته سل کانتر ها بر اساس اندازه، سلول ها را شمارش می کردند اما امروزه از روش های جدیدی مانند اسکاتر استفاده می شود. انواع مختلفی از این نوع دستگاه ها وجود دارد که از روش های مختلفی برای اندازه گیری و شمارش سلول ها استفاده می کنند اما تقریبا تمام آنها از یکی از چهار روش معرفی شده استفاده می کنند. امپدانس (روش امپدانس الکتریکی- تغییر هدایت الکتریکی)، اپتیکال (الکترواپتیکال)، سیتوکمیکال و تلفیقی. از بین روش های موجود روش امپدانس به علت مزایای و کارکردهای بسیار بالا بیشتر استفاده می شود. سل کانتر های اپتیکال توسط نور و قوانین حاکم بر آن اندیکس های هماتولوژی را گزارش می کند. سیتوشیمی هم روشی است که به طور انحصاری در یک نوع دستگاه استفاده می شود.

اجزای اصلی سل کانتر
سل کانتر ها از اجزای زیر تشکیل شده اند:
 بخش هیدرولیک: وظایف سیستم هیدرولیک شامل: برداشت محصول های مورد نیاز دستگاه و Aspirating نمونه خون یا، تخلیه محلول ها یا خون برداشت شده یا Dispensing، رقیق سازی نمونه یا Diluting، مخلوط کردن نمونه و محلول ها یا Mixing و افزایش محلول لیز کننده یا Lysing است.
بخش پنوماتیک: وظیفه اصلی سیستم پنوماتیک تولید خلاء یا فشار ثابت جهت کنترل دریچه ها و همچنین کنترل حرکت محلول ها و نمونه در داخل سیستم هیدولیک است.
بخش الکترونیک: این سیستم توسط یک ریز پردازنده (میکروپروسسور) کنترل می شود و وظایف زیر را به عهده دارد:
 اندازه گیری و پردازش سیگنال های حاصل از تغییر امپدانس
 محاسبه و انتقال نتایج به چاپگر یا هر خروجی دلخواه در سیستم
 ترسیم گراف پارامترهای اصلی
 کنترل زمان اندازه گیری و توالی تست ها
 اجرای برنامه Q.C و کالیبراسیون سیستم
 ذخیره و بازیابی نتایج

اصول شمارش سلول های خونی
نمونه رقیق شده مورد اندازه گیری توسط یک فشار منفی به داخل روزنه WBC و RBC مکش می شود. در سیستم اندازه گیری، یک لوله شیشه ای دقیق که لوله اندازه گیری نامیده می شود، وجود دارد که وظیفه آن کنترل ثابت بودن حجم نمونه مورد اندازه گیری در طول یک سیکل شمارش است. در بالا و پایین این لوله اندازه گیری دو سنسور نوری قرار داده شده که فاصله بین این دو سنسور، حجم نمونه مورد اندازه گیری را مشخص می کند و از آنجایی که این فاصله همیشه ثابت است، حجم های اندازه گیری شده در دیسک های مختلف شمارش نیز ثابت است.
سلول های سفید خون (WBC)، سلول های قرمز خون (RBC) و پلاکت ها به روش امپدانس الکتریکی شمارش شده و سایز بندی می شوند. این روش بر اساس اندازه گیری تغییرات در مقاومت الکتریکی بین دو الکترود مثبت و منفی پایه گذاری شده است. شایان ذکر است که تغییرات در مقاومت الکتریکی بین دو الکترود، ناشی از عبور ذرات و سلول های خونی با اندازه های مختلف از روزنه بین الکترودهای مثبت و منفی است. الکترودها در زیر سطح محلول در دو طرف یک روزنه که Aperture نامیده می شود، قرار داده شده اند و تشکیل یک مسیر الکتریکی را می دهند.
سلول های خونی دارای اندازه های مختلفی است. بر اساس این اندازه ها، هر سلول که از درون روزنه عبور کند موجب افزایش امپدانس الکتریکی بین دو الکترود می شود. بدین ترتیب می توان امپدانس های ایجاد شده را به سلول های مشخص نسبت داد.
دستگاه سل کانتر سلول های خونی را به تنهایی شمارش و بر اساس اندازه دسته بندی می کند. حجم مشخصی از نمونه رقیق شده آماده قرائت از روزنه ۷۰ میکرومتری RBC و نیز از روزنه ۱۰۰ میکرومتری WBC عبور کرده و شمارش انجام می گیرد. همچنین یک سیستم نوری برای قرائت هموگلوبین در دستگاه سل کانتر طراحی شده است. این سیستم دارای دو سنسور نوری است. وقتی محلول آماده شمارش از سنسور بالایی عبور می کند، سیکل شمارش آغاز می شود و با عبور از مقابل سنسور پایینی این سیکل خاتمه می یابد. لذا در کلیه سیکل های شمارش حجم ثابت و مشخصی از محلول آماده شمارش می شود. بنابراین اگر یک حباب و یا یک لخته خون در محلول آماده وجود داشته باشد، سیستم سریعا اخطار می دهد و اپراتور متوجه خطا در شمارش می شود.

عیب یابی دستگاه سل کانتر و روش رفع عیب
دستگاه توانایی برداشت نمونه را ندارد
راه حل: سوزن نمونه بردار باید تمیز شود. اگر ایراد رفع نشد پمپ ساکشن باید تعمیر شود.
آزمایشی انجام نمی شود
راه حل: ایراد می تواند از نمونه خون تحویلی به دستگاه (نمونه لخته /نمونه همولیز / نمونه غلیظ ناشی از بستن طولانی گارو / نمونه با غلظت بالای ضد انعقاد / نمونه خون کهنه یا حرارت دیده یا منجمد شده / نمونه خون رقیق شده با مایعات داخل وریدی و….) و یا گرفتگی ترانسدیوسر باشد که باید مجاری ترانسدیوسر باز شود.
خطای نتایج در RBC
راه حل: تمامی مجاری منتهی به کاپ RBC چک شود.
خطای نتایج در WBC
راه حل: تمامی مجاری منتهی به کاپ WBC چک شود.
خطای نتایج در RBC و WBC
راه حل: قسمت های مشترک و سیستم عمومی بین دوکاپ RBC و WBC چک شود.
شمارش سلول ها قطع نمی شود
راه حل: تعمیر برد الکتریکی time که طبق زمان مشخص شمارش سلول ها را قطع می کند.
عدم نمایش صحیح نتایج
راه حل: این ایراد می تواند ناشی از عدم شستشوی صحیح دستگاه باشد. با تعویض محلول شستشو این مشکل حل می شود.

کالیبراسیون سل کانتر
کالیبراسیون به مجموعه ای از فعالیت ها گفته می شود که ارتباط میان مقادیر اندازه گیری شده یک کمیت توسط یک دستگاه یا روش آزمایشگاهی را با مقادیر واقعی آن ماده که با روش های مرجع اندازه گیری شده است، مشخص می کند.
کالیبراسیون باید به طور کلی سالی یک یا دوبار و نیز در موارد زیر انجام شود:
 هنگام نصب و راه اندازی
پس از هر بار تعمیر و یا سرویس
قابل قبول نبودن نتایج کنترل کیفی روزانه (در صورت اطمینان از خراب نبودن نمونه کنترل)
تعویض محلول ها (در صورت تغییر مشخص در نتایج خون کنترل یا نمونه بیماران)

برای کالیبراسیون دستگاه، کالیبراتورهای تجاری وجود دارد که مقادیر مورد نظر در آنها با روش های مرجع اندازه گیری شده است. این سوسپانسیون سلول های خونی در صورت داشتن تاریخ انقضای معتبر و تاییدیه های لازم و به شرط رعایت دستورالعمل های کارخانه سازنده برای کالیبراسیون دستگاه ها مناسب است. در صورت دسترسی نداشتن به کالیبراتورهای تجاری یا داشتن تردید نسبت به اعتبار آن استفاده از خون کامل برای کالیبراسیون ضروری است. برای کالیبراسیون باید از خون تازه و طبیعی استفاده کرد. برای این کار پارامترهای حداقل ۳ نمونه کامل خون طبیعی دوبار با روش های مرجع دستی و دوبار با دستگاه شمارنده سلولی اندازه گیری می شود و پس از محاسبه میانگین نتایج هر پارامتر با روش دستی و دستگاهی، ضریب کالیبراسیون جدید با استفاده از فرمول زیر تعیین می شود. با افزایش تعداد نمونه ها دقت کالیبراسیون بیشتر می شود.

ضریب کالیبراسیون= میانگین روش دستی- میانگین روش دستگاهی*۱۰۰÷ میانگین روش دستگاهی

روش های مرجع اندازه گیری هموگلوبین، هماتوکریت و شمارش گلبول های سفید به ترتیب سیان مت هموگولوبین، میکروهماتوکریت و استفاده از هماسیتومتر (با درجه بندی نئوبار اصلاح شده) است.

کنترل کیفیت دستگاه های شمارنده خودکار سلولی
آزمایشگاه ها برای کنترل کیفیت دستگاه های شمارنده سلولی در بخش هماتولوژی باید دستورالعمل های مکتوبی داشته باشد و سوابق انجام برنامه های کنترل کیفی نیز به نحو مقتضی نگه داری شود.
توصیه مراجع معتبر بین المللی برای انجام این امر استفاده از خون کنترل است که بسیاری از آزمایشگاه های کشور به دلایل مختلف از جمله دسترسی نداشتن به این نمونه از روش های دیگری برای کنترل کیفیت دستگاه شمارنده استفاده می کنند. در هر صورت هر آزمایشگاه ملزم به استفاده از روش های کنترل کیفی بوده که انواع خطاهای سیستماتیک و تصادفی را مشخص نماید.

خون کنترل
طبق توصیه های منابع معتبر بین المللی خون شناسی برای کنترل کیفیت دستگاه های شمارنده سلولی، باید در هر سری کاری، نمونه کنترل طبیعی و غیر طبیعی و در پایان، نمونه طبیعی با دستگاه شمارنده آزمایش و نتایج ثبت شوند. نمونه خون کنترل هر روز صبح پیش از آزمایش نمونه های بیماران و در صورت نیاز به فواصل در طی روز آزمایش و نتایج روی نمودار ثبت می شوند. برای رسم نمودار، نمونه کنترل باید به دفعات و در فواصل زمانی مختلف با دستگاه آزمایش شود تا حداقل برای هر پارامتر ۲۰ خوانده حاصل شود.

آزمون پایداری کالیبراسیون
می توان در روز اول حداقل ۵ و ترجیحا ۱۰ نمونه که دارای مقادیر طبیعی است پس از آزمایش در یخچال نگه داری کرد و روز بعد مجدد مورد آزمایش و بررسی قرار داد و وجود اختلاف معنی دار بین نمونه های جفت را با استفاده از آزمون آماری پایداری کالیبراسیون محاسبه کرد.

مهندس سارا بهنود، کارشناس مهندسی پزشکی، دانشگاه پیام نور
مهندس الهه اسحقی،کارشناس مهندسی پزشکی، دانشگاه پیام نور